با نزدیک شدن به روز جهانی دیابت در تاریخ ۱۴ نوامبر (۲۳ آبان)، اهمیت آگاهی و پیشگیری از این بیماری بیش از پیش نمایان می‌شود

بر اساس گزارش فدراسیون بین‌المللی دیابت (IDF)، بیش از ۵۳۰ میلیون نفر در جهان با دیابت زندگی می‌کنند و پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۴۵ این رقم به بیش از ۷۰۰ میلیون نفر برسد. رشد سریع شهرنشینی، افزایش چاقی، زندگی کم‌تحرک و تغییر الگوهای تغذیه‌ای نقش اساسی در افزایش شیوع دیابت دارند. در کشورهای در حال توسعه، از جمله ایران، روند شیوع با سرعت بیشتری در حال افزایش است و درصد قابل توجهی از مبتلایان از بیماری خود بی‌اطلاع‌اند. دیابت نوع ۲ بیشترین سهم را دارد و در کنار آن، افزایش موارد پیش‌دیابت و دیابت در کودکان و نوجوانان زنگ خطری برای آینده سلامت جوامع محسوب می‌شود.

دیابت به سه نوع اصلی تقسیم می‌شود: دیابت نوع ۱، دیابت نوع ۲ و دیابت بارداری. 

در دیابت نوع ۱، سیستم ایمنی بدن به طور اشتباهی سلول‌های بتا در پانکراس را که مسئول تولید انسولین (هورمون تنظیم‌کننده قند خون) هستند، به عنوان عاملان بیگانه شناسایی کرده و آن‌ها را از بین می‌برد. این امر منجر به کاهش شدید تولید انسولین و نیاز به مصرف مداوم انسولین برای حفظ زندگی می‌شود. دیابت نوع ۱ بیشتر در کودکان و نوجوانان تشخیص داده می‌شود، اما ممکن است در هر سنی رخ دهد.

در دیابت نوع ۲، بدن به درستی از انسولین استفاده نمی‌کند و به این حالت "مقاومت به انسولین" گفته می‌شود. در ابتدا، پانکراس انسولین بیشتری تولید می‌کند تا جبران کند، اما در نهایت این توانایی کاهش یافته و سطح قند خون بالا می‌رود. دیابت نوع 2 بیشتر در بزرگسالان میانسال مشاهده می‌شود، هرچند که به طور فزاینده‌ای در میان جوانان نیز رایج شده است. درمان این نوع دیابت شامل برنامه‌های غذایی سالم، فعالیت بدنی و مصرف داروهای خوراکی یا تزریقی، از جمله انسولین است.

در دیابت بارداری، علت دقیق هنوز به طور کامل مشخص نیست، اما به نظر می‌رسد که هورمون‌های جفت که برای رشد نوزاد ضروری هستند، می‌توانند انسولین مادر را مسدود کرده و منجر به مقاومت به انسولین شوند. این امر باعث افزایش قند خون مادر می‌شود که در صورت عدم درمان، می‌تواند خطراتی برای مادر و نوزاد ایجاد کند. غربالگری و درمان زودهنگام در این دوران اهمیت بسیاری دارد.

علائم رایج دیابت شامل تکرر ادرار، تشنگی شدید، احساس گرسنگی زیاد حتی بعد از غذا خوردن، خستگی، تاری دید، و زخم‌هایی که به کندی بهبود می‌یابند، هستند. تشخیص زودهنگام و درمان مناسب می‌تواند از بروز عوارض جدی پیشگیری کند.

افراد مبتلا به پیش‌دیابت نیز باید تحت یک برنامه مداخله سبک زندگی قرار گیرند که شامل بهبود رژیم غذایی، افزایش فعالیت بدنی و کاهش وزن می‌شود. برنامه‌های مداخله‌ای فشرده در این زمینه موثرترین روش‌ها برای جلوگیری از دیابت نوع 2 و کاهش عوامل خطر بیماری‌های قلبی عروقی هستند.

اصول تغذیه سالم در دیابت:

درشت‌مغذی‌ها: هیچ نسبت ثابتی از کربوهیدرات، پروتئین و چربی برای همه افراد مبتلا وجود ندارد؛ توزیع این مواد باید با توجه به وضعیت فردی، ترجیحات و اهداف متابولیک تنظیم شود.

کربوهیدرات‌ها: کیفیت کربوهیدرات مصرفی اهمیت ویژه‌ای دارد. باید از غذاهای حاوی فیبر بالا، ویتامین و مواد معدنی استفاده شود و مصرف خوراکی‌های دارای قند، چربی و سدیم افزوده به حداقل برسد.

فیبر: مصرف فیبر کافی یکی از کلیدهای کنترل دیابت است. منابع طبیعی فیبر شامل سبزیجات، حبوبات (لوبیا، نخود، عدس)، میوه‌ها و غلات کامل و سبوسدار هستند. براساس توصیه‌های تغذیه‌ای دستورالعمل های رژیم غذایی برای آمریکایی ها (DGA)، روزانه حداقل ۱۴ گرم فیبر به ازای هر ۱۰۰۰ کیلوکالری باید مصرف شود و نیمی از غلات مصرفی بهتر است سبوس‌دار باشند.

پروتئین: منابع پروتئینی مانند ماهی، مرغ، گوشت، سویا و لبنیات از اجزای ضروری رژیم غذایی در دیابت محسوب می‌شوند. بهتر است بیشتر از پروتئین‌های گیاهی استفاده شود چون علاوه بر پروتئین با کیفیت، حاوی چربی‌های سالم و فیبر هستند؛ مانند آجیل، کره بادام‌زمینی، لوبیا و عدس.

چربی‌ها و کلسترول: چربی کل باید حدود ۲۰ تا ۳۵ درصد کل کالری روزانه را تشکیل دهد. چربی‌های غیراشباع چندگانه (مانند امگا–۳ و مغزها) با کاهش خطر ابتلا به دیابت نوع ۲ مرتبط هستند.در مقابل، مصرف چربی‌های ترانس مصنوعی باید تا حد ممکن کاهش یابد.

نکات کلیدی در مدیریت دیابت:

تنوع در غذا (ترکیبی از غذاهای مختلف و گروه‌های غذایی متفاوت)

تأکید بر مصرف سبزیجات غیرنشاسته‌ای (مانند اسفناج، جعفری، قارچ، لوبیا سبز و ...)

کاهش مصرف قندهای افزوده و غلات تصفیه‌شده

ترجیح غذاهای کامل و طبیعی به محصولات کارخانه‌ای

کاهش کلی کربوهیدرات‌ها و قندهای ساده برای کنترل بهتر قند خون

مدیریت وزن و فعالیت بدنی:

کاهش وزن در دیابت نوع ۲ به میزان حداقل ۵٪ باعث بهبود شاخص‌های خونی و کاهش خطر قلبی می‌شود. در برخی موارد، کاهش وزن تا ۱۵٪ یا بیشتر می‌تواند نتایج بالینی چشمگیری ایجاد کند. در پیش‌دیابت، هدف کاهش ۷ تا ۱۰٪ برای جلوگیری از پیشرفت به دیابت نوع ۲ است. افراد با وزن طبیعی نیز باید از ورزش‌های هوازی و مقاومتی و رژیم غذایی سالم مانند رژیم مدیترانه‌ای (بیشتر حاوی میوه، سبزیجات، آجیل و روغن زیتون است) بهره‌مند شوند.

مکمل‌ها و ویتامین‌ها: برای مصرف‌کنندگان متفورمین، ارزیابی سالانه ویتامین B12 توصیه می‌شود. استفاده معمول از مکمل‌های کروم، ویتامین D، دارچین، کورکومین یا آلوئه‌ورا برای کنترل قند خون توسط شواهد علمی تأیید نشده و بنابراین پیشنهاد نمی‌شود.

به طور کلی با پیروی از توصیه‌های غذایی مناسب و انجام فعالیت بدنی منظم، افراد مبتلا به دیابت می‌توانند کیفیت زندگی خود را بهبود بخشند و از بروز عوارض جدی جلوگیری کنند.

زهرا مختاری _ کارشناس ارشد تغذیه مجتمع آموزش عالی سلامت باقرالعلوم (ع) سپیدان

https://diabetes.org

https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC7011201/